.. vazhdoj t’i dua shqiptarët
(bisedë me Dr. Robert Elsie)
Kjo intervistë është marrë shumë vite më parë. I ftuar në katedrën e albanologjisë në Mynih në vitin 2002, studiuesi Robert Elsie mbajti një ligjëratë për bektashinjtë, në një sallë në katin e sipërm të godinës kryesore të universitetit. Titullari i katedrës, profesor Bardhyl Demiraj, përpara se t’i jepte fjalën, bëri një paraqitje të shkurtër të botimeve të tij. “Më duket sikur po dëgjoj nekrologjinë time”, e mori fjalën duke qeshur Elsie. Natyrisht qeshën edhe të pranishmit. Pas ligjëratës u ulëm në një kafene pranë universitetit për të më dhënë intervistën që më kishte premtuar, e cila ishte pjesë e një projekti që, për fat të keq, rasti e solli të mos realizohej kurrë, kështu që edhe intervista mbeti e pabotuar. Është për të ardhur keq, që kjo intervistë botohet duke marrë një shkas kaq të trishtuar. Kjo bisedë personale botohet në shenjë nderimi të thellë për një studiues dhe mik të çmuar të shqiptarëve…
Nga Dr. Jonida Xhyra-Entorf
Ju vini nga Kanadaja. Ç’ju shtyu së pari drejt Evropës dhe për më tepër drejt Shqipërisë?
Qysh kur kam qenë i vogël kam pasur interes për gjuhët e huaja. Më kujtohet se frëngjisht fillova të mësoj kur isha pesë vjeç me një fqinjin tim. Pasi mbarova studimet në Kanada për filologji klasike dhe gjuhësi krahasimtare, bëra përpjekje për te fituar një bursë në një vend evropian. Gjuhët evropiane më kanë tërhequr gjithmonë. Kisha mësuar vetë frëngjisht dhe rusisht, kurse gjermanisht nuk dija asnjë fjalë. Rasti e solli që unë të fitoja një bursë pikërisht në Gjermani dhe jo në Rusi apo në Francë. Profesoresha e gjermanishtnë universitet ishte një grua shume e bukur nga Letonia, pas së cilës ishte i dashuruar marrëzisht profesori im. Për të fituar bursën më duhej dhe një dëshmi ku të thuhej se për dy vjet rresht kisha ndjekur një kurs të gjuhës gjermane. Në fakt nuk kisha bërë as edhe një orë gjermanisht. Kjo punë u rregullua disi dhe unë mora një dëshmi të tillë nga profesoresha e bukur.
Kështu erdha në Gjermani dhe fillova studimet në Berlin. Një vit më pas shkova në Bon për arsye se atje kishte degë studimi për gjuhët kelte dhe balltike, për të cilat isha i interesuar. Në fund të viteve shtatëdhjetë mësova se profesori im kishte lidhje me Shqipërinë dhe kishte marrë një ftesë nga Akademia e Shkencave në Tiranë për të shkuar atje bashkë me studentët. Kështu, duke mos ditur asgjë për Shqipërinë dhe asnjë fjalë shqip m’u dha mundësia ta vizitoj këtë vend. Për mua ky udhëtim ishte shumë interesant, për arsyen e thjeshtë se Shqipëria ishte i vetmi vend i Evropës të cilin nuk e kisha parë, kështu që vendosa të shkoj patjetër. Grupi ynë erdhi për dy javë në Shqipëri në korrik të vitit 1978. Gjëja e parë që më ra në sy në aeroport ishte një parullë politike kundër teorisë së tri botëve. Vendosa të marr shënim çdo parullë që do të ndeshja për të mësuar shqip dhe të tilla kishte shumë. Ndeshja e parë me njerëzit qe befasuese. Ata ishin shumë të dashur e mikpritës, por në të njëjtën kohë të përmbajtur e të tërhequr, kuptohet për arsye politike.
Kur u ktheva në Gjermani fillova dalëngadalë të mësoj shqip vetë. Ishte e vështirë sepse mungonin metodat dhe fjalorët përkatës. Më kujtohet që përdorja një fjalor shqip-frëngjisht dhe një tjetër gjermanisht-shqip. Libër gramatike nuk kisha. Ndërkohë përfundova studimet në degën e gjuhësisë kelte dhe mbrojta doktoratën po në këtë fushë. Atëherë, siç thonë shqiptarët, i rashë lapsit. Po të vazhdoj të merrem me gjuhët kelte, do më duhet të rri gjithë jetën në shi, sepse të tillë mot kanë vendet ku fliten këto gjuhë. Vendosa për gjuhën që flitej në një vend me diell, pra për shqipen.
Një vendim shumë i mençur, për fat.
Po, edhe unë ashtu mendoj. Pas studimeve fillova punë në Ministrinë e Punëve të Jashtme në Bon, pranë sektorit të përkthyesve. Atë kohë isha i vetmi që kisha njohuri për gjuhën shqipe në këtë sektor. Në fillim të viteve tetëdhjetë filluan bisedimet për të lidhur marrëdhënie diplomatike me Shqipërinë. Atëherë ishin bisedime sekrete dhe mbaheshin në një vend të tretë, në Vjenë të Austrisë. Mora pjesë në këto bisedime si përkthyes. Ishte një situatë e vështirë për mua, sepse kisha vështirësi me gjuhën dhe nuk kuptoja mirë. Dëgjoja gjithë kohën me shumë vëmendje. Më pas, edhe për shkak të vendit të punës, vazhdova të merrem gjithnjë e më dendur e më me pasion me shqipen. Të ndeshje një shqiptar ishte një gjë shumë e rrallë në atë kohë dhe unë s’kisha me kë t’i ushtroja njohuritë e mia. Fillova të interesohem gjithnjë e më shumë për kulturën shqiptare. Interesi për letërsinë erdhi natyrisht bashkë me zgjerimin e njohurive gjuhësore. Kështu fillova të merrem seriozisht me gjuhën shqipe, me letërsinë dhe kulturën shqiptare.
Një vizitë në një vend komunist i kishte të përcaktuara shumë qartë “rregullat e lojës”. Duke ardhur nga një botë krejt e ndryshme, nuk patët ngasjen që në udhëtimin tuaj të parë në Shqipëri të luanit pak “jashtë loje”?
Ishte i vështirë për mua pranimi i një kontrolli të tillë të lexuar vetëm nëpër libra, kufirin e të cilit nuk e kisha shumë të qartë se deri ku shkonte në jetën e përditshme. Sipas mendësisë sime, për të njohur një vend duhej të njihje jetën e tij të përditshme, të takoje njerëz në rrugë e të bisedoje me ta. Por, siç thatë ju, qysh në fillim m’u bë me dije se loja këtu kishte të tjera rregulla. Mbaj mend mëngjesin e parë e kalova në Durrës, në hotel Adriatik dhe kur më doli gjumi mendova të bëj një shëtitje buzë detit. Rrugës pashë një peshkatar dhe vendosa, megjithë njohuritë e pakta, të formoj fjalinë time të parë në gjuhën shqipe. Pasi i enda fjalët disa herë nëpër mend i thashë peshkatarit me shumë mundim: “a keni peshq”? Ai m’u përgjigj: “Po”. U ndjeva shumë krenar dhe desha ta vazhdoja bisedën më tej. Për fat ai dinte italisht. Gëzimi im zgjati vetë disa sekonda. Pas pyetjes sime se si ia kalonte në përgjithësi, ai më falënderoi për bisedën dhe më përshëndeti. Duke ikur më bëri një shenjë që të mos flisja më. Kjo ngjarje e thjeshtë ishte kontakti im i parë me jetën shqiptare, problematika e së cilës siç do ta shihja më vonë ishte tejet e koklavitur. Fillimisht Shqipëria për mua ishte si të thuash një shesh Hollyëood-i, me ndryshim e madh se këtu filmi luhej në të vërtetë dhe sipas një skenari të ashpër e të hidhur. Këtë skenar të hidhur unë do ta ndeshja gjithmonë e më shumë në kontaktet e mia ne Shqipërinë.
Si e gjykoni ndihmesën e studiuesve të huaj për kulturën shqiptare në përgjithësi dhe si ka ndikuar kjo ndihmesë në punën tuaj?
Personalisht kam më tepër besim tek botimet e huaja se sa tek tekstet shqiptare. Nëse do të mësosh diçka mbi Shqipërinë, është më e udhës të lexosh një libër që ka shkruar një i huaj për Shqipërinë, pastaj atë që ka shkruar një shqiptar.
Këtë mendim ma ka përvijuar dalëngadalë jo vetëm politizimi që vihet re rëndom në tekstet shqipe, por dhe ideologji të tjera. Politizimi është vetëm një ideologji e caktuar, ka dhe të tjera, po aq, në mos dhe më të dëmshme. Një e tillë është për mua nacionalizmi, i cili tek shqiptarët konkretizohet në prirje të tilla si fshehja e gjërave për të cilat s’u pëlqen të flasin apo krijimi i miteve. Mjafton të shohësh lajmet në televizionin shqiptar për të kuptuar se gjendja ka ndryshuar pak ose aspak nga atëherë kur kjo prirje diktohej nga lart. Liberalizim i mënyrës së të jetuarit do të thotë liberalizim i mënyrës së të menduarit, dhe kjo e fundit për fat të keq në Shqipëri ka bërë fare pak hapa përpara. Le të marr një shembull konkret. Gjatë luftës në Kosovë televizioni shqiptar, me plot të drejtë, transmetonte shembuj të krimeve serbe. Nëse Cienen-i jepte një krim të shqiptarëve kundrejt serbëve, unë që i ndiqja të dyja programet, isha i bindur se ky lajm s’do të transmetohej kurrë në televizionin shqiptar. Për kësi lloj lajmesh nuk gjendet kurrë vend në televizionin shqiptar dhe dalëngadalë krijohet përshtypja për ata që e këqyrin këtë program se lajme të tilla nuk ka se si të ekzistojnë. Të njëjtën vërejtje do të bëja edhe për letërsinë shqipe. Censura ka pjellë vetëcensurën dhe siç dihet lufta brenda vetes është më e vështira.
Një albanolog ndeshet shumë herët me problematikën e prejardhjes së shqiptarëve. Duke pasur parasysh edhe gjallërimin që solli teza e Schramm-it, çfarë mendimi keni lidhur me këtë problematikë?
Mendimi im është se nuk kam një mendim. Secila tezë ka mangësitë e veta. Teza etruske është sipas meje ajo që të bind më pak ose aspak. Teza e Schramm-it, edhe pse nuk më bind, më duket me interes, qoftë edhe për faktin e thjeshtë se, siç e vutë re edhe ju, se u përpoq të gjallërojë disi diskutimin shkencor për këtë problem. Unë mendoj se libri i Schrammi-it është interesant për publikun shqiptar dhe duhet të përkthehet e t’i bëhet i njohur këtij publiku. E them këtë sepse në mjedisin shqiptar tezat e tjera, përveç asaj ilire, shihen me një mosbesim të hapur. Për shkak të dëshmive jo bindëse gjuhësore, unë mendoj se prejardhja e shqiptarëve nuk mund të përcaktohet qartë dhe duhet të mësohemi të jetojmë me këtë të vërtetë.
Pas shekullit të pesëmbëdhjetë në Shqipëri përvijohen tri sfera kulturore vepruese: turko-muslimane, greko-ortodokse dhe latino-katolike. Çfarë roli kanë luajtur këto tri sfera në zhvillimin e kulturës shqiptare?
Unë mendoj që të tri sferat kanë pasur një ndikim i cili gjen jehonë deri në ditët e sotme në njëfarë mënyre. Në periudha të ndryshme të letërsisë shqipe ato kanë ushtruar ndikimin e tyre, p.sh. ndikimi i sferës kulturore katolike ka vijuar deri në luftën e dytë botërore. Problemi shpesh politizohet ose më saktë ideologjizohet. Është fakt që shqiptarët kanë një element të konsiderueshëm oriental në kulturën e tyre. Nëse ky fakt mohohet, kjo megjithatë nuk do të thotë që ndryshojnë raportet dhe rritet prania e elementit perëndimor. Unë kujtoj që shqiptarët duhet të jenë njëlloj krenarë për elementet përbërëse të trashëgimisë së tyre kulturore. Këto elemente janë të lidhura ngushtë me zhvillimin e tyre si popull dhe si komb.
Le të mbetemi parimisht tek raportet apo objektiviteti i këndvështrimit duke u ndalur fillimisht tek Naim Frashëri. Në rrjedhën e mendimit të përgjithshëm për Naim Frashërin, si do t’i poziciononit vlerësimet e shprehura nga Cordignano dhe Maloki?
Naim Frashëri trajtohet si poeti kombëtar i shqiptarëve dhe është e vështirë për mua të flas për një figurë të tillë. Sipas meje ai është një personalitet me shumë rëndësi në zhvillimin e kulturës shqiptare. Për nga vlerat e mirëfillta estetike do ta quaja një poet të zakonshëm. Vlerësimet e shprehura nga Cordignano dhe Maloki mendoj se prekin pikërisht këtë aspekt të fundit. Unë mendoj që ky aspekt jo vetëm që nuk e zbeh figurën e Naimit, por përkundrazi ndihmon për ta parë atë sa më objektivisht. Shqiptarët në përgjithësi duhet të jenë më objektivë në gjykimet dhe vlerësimet e tyre.
A mendoni ju se ndalimi i veprës së Fishtës ka krijuar një vështirësi objektive për lexuesin e sotëm shqiptar?
Thuhet se mollët e ndaluara janë gjithmonë më të shijshme. Unë nuk kam jetuar në Shqipëri në kohën e diktaturës komuniste, por jam i bindur se për intelektualët shqiptarë do të ketë qenë shumë më interesant leximi i veprës së ndaluar të Fishtës, se sa leximi i autorëve të lejuar të realizmit socialist. Flas për intelektualët e vërtetë. Nga ana tjetër është për të ardhur keq që kjo figurë e shquar dhe përfaqësuese e letërsisë shqiptare ka mbetur e panjohur për një shumicë e cila nuk kishte mundësi ta lexonte dhe ta shijonte atë. Kam parasysh këtu Shqipërinë e Mesme dhe atë të Jugut. Mendoj se gjendja ka qenë pak më ndryshe në Shqipërinë e Veriut, veçanërisht në Shkodër. Ndalimi i veprës së Fishtës për arsye politike ka krijuar dalëngadalë vështirësi vërtet objektive për ta shijuar këtë autor. Unë kujtoj që tani, pas kaq vitesh, një shqiptar nga Jugu ka vështirësi ta lexojë dhe ta shijojë Fishtën. Të paktën kështu më kanë thënë miq të mi shqiptarë kur i kam pyetur. Unë personalisht kam pasur vështirësi në të lexuarit e Fishtës, por tek unë si i huaj luajnë rol të tjerë faktorë.
Fishta më çon natyrshëm tek pyetja lidhur me gjuhën e njësuar shqipe. Cili është mendimi juaj në lidhje me të dhe me diskutimet rreth saj?
Sipas meje, sido që të argumentohet trysnia politike që ka ndikuar në formimin e gjuhës letrare shqipe, kjo gjuhë letrare është një realitet. Të mos e pranosh këtë realitet nuk më duket punë e mençur. Qëndrimin e Pipës lidhur me këtë çështje do ta quaja disi ekstremist. Askush s’ka të drejtë të ndalojë një shkrimtar të shkruajë gegërisht. Një poeti shkodran i vjen për shtat kjo gjë, le ta bëjë, përse jo. Nuk e kam të qartë si është ne radiotelevizion, a është e ndaluar p.sh. të flasësh toskërisht apo gegërisht?
Folësit zyrtarë të lajmeve janë të detyruar si kudo të flasin në gjuhën letrare. Në radiotelevizionin bavarez unë nuk i kam dëgjuar ndonjëherë lajmet në këtë dialekt.
Unë nuk e kam shumë të qartë gjithë këtë diskutim, që shpesh i kalon kufijtë e asaj që kuptoj unë me diskutim. Qysh prej dhjetë vjetësh ai bëhet me acarime e me qëndrime aspak tolerante nga të gjitha palët. Kam përshtypjen se nuk është vetëm një diskutim gjuhësor. Arsyet që e bëjnë atë të mos jetë vetëm i tillë mund të jenë shumë, por kështu siç i ndiej dhe i kuptoj unë gjërat, asnjëra prej tyre nuk më duket bindëse. Shqiptarët kanë humbur shumë gjëra vitet e fundit dhe gjuha e njësuar është ndër gjërat e pakta që u kanë mbetur dhe duhet ruajtur patjetër.
Duhet gjetur një baraspeshë. Unë jam për kultivimin e dialekteve, kjo gjë nuk e dëmton aspak gjuhën e njësuar, përkundrazi. Humbja e gegërishtes do të përbënte për mua një humbje për kulturën shqiptare në përgjithësi. Pse në fund të fundit ky diskutim që i ngjan më shumë një kacafytjeje?
Folëm më sipër për Naim Frashërin, por nuk dëshiroj të mbetemi vetëm tek ai. Personaliteti i Konicës karakterizohet thoni ju në librin tuaj nga një mospërputhje mes formimit të tij dhe gjendjes së Shqipërisë së asaj kohe. Çfarë rrjedhojash pati kjo dukuri në pranimin e tij si lëvrues i letrave shqipe?
Së pari nuk e kam të qartë se në sa u lexua Konica nga shqiptarët në kohën kur jetoi. Me siguri nga intelektualët, por kujtoj jo nga masa e gjerë. Veç kësaj ai dhe nuk jetoi shumë fizikisht në Shqipëri. Sipas meje rëndësia e tij është më e madhe për gjuhën se sa për letërsinë. Të mos harrojmë se në vitet 30-të kontributi i Konicës përfshinte artikuj nëpër gazeta të ndryshme të kohës, por jo ndonjë libër të veçantë. Konica mbetet për mua një autor që duhet lexuar dhe gëzohem kur shoh ribotime të tij. Nuk jam në gjendje të gjykoj ndikimin e tij në letërsinë e sotme në këtë rikthim të tij pas heshtjes së gjatë.
Le të mbetemi tek vitet 30-të duke vijuar me Migjenin dhe Poradecin.
Për mua këta dy autorë janë lajmëtarët e letërsisë bashkëkohore, sidomos Migjeni. Nëse krahasojmë poezi të Migjenit me autorë të Rilindjes, vëmë re menjëherë se ka një ndryshim si nata me ditën. Ndryshimi është shekullor. Poetët e Rilindjes janë poetë të shekullit të 19-të, kurse Migjeni është poet i shekullit të 20-të. Migjeni sjell diçka krejt të re e të freskët, ndonëse të hidhur. Mjerimi s’është aspak i bukur, por ai qe i pari që guxoi të shkruajë për realitetin e jetës shqiptare. Dhe ky realitet s’ka ndryshuar shumë. Nuk besoj që një shkollë në Pukë sot të ketë ndryshuar shumë nga një e tillë në kohën e Migjenit. Varfëria është përsëri e madhe dhe me siguri ka fëmijë, sivëllezër të Lulit të vocërr që vijnë me këpucë të shqyera në shkollë.
Poradeci është një rast unikal në letërsinë shqipe, por unë nuk e lidh atë kaq me modernizimin e letërsisë shqipe se sa me një drejtim të tijin të vetin. Ai kishte guximin dhe natyrisht edhe potencialin letrar që të refuzonte dhe injoronte letërsinë e realizmit socialist duke mbetur brenda hullisë së tij të veçantë. Poezitë e tij janë një mozaik i vetmuar perlash dhe ndoshta pikërisht për këtë arsye rrëzëllijnë kaq pakrahasueshëm.
Letërsia dhe kultura shqiptare, sipas meje, fillon të bëhet moderne në vitet 1936-1937 me kontributin jo vetëm të Migjenit e të Poradecit por dhe të një sërë autorësh të tjerë. Me botimin e revistave të ndryshme dhe me një sërë treguesish të tjerë, këto vite, deri në vitin 1944, përbëjnë një lulëzim të vërtetë të kulturës shqiptare, lulëzim i cili zgjati shumë pak. Dimri i viteve më pas do ta dëmtonte shumë këtë filiz, ashtu-ashtu të brishtë e në formim e sipër. Në këtë filiz mendoj unë zë fill moderniteti i kulturës shqiptare.
Si e gjykoni ridimensionimin e Koliqit dhe pak a shumë dhe të Kutelit në letërsinë shqipe?
Megjithë keqardhjen e sinqertë për fatin që patën këta dy autorë tek lexuesi shqiptar, unë kujtoj që ata asesi i përkasin kohës së tyre. Rikthimi i tyre nuk mund ta sundojë më rrjedhën e zhvillimit të letrave shqipe, tashmë në një fazë tejet të koklavitur. Nuk jam shumë i qartë p.sh. se në ç’masë lexohet Koliqi sot. Ndoshta në Veri. Unë jam i bindur se ecjen përpara letërsia shqipe do ta ketë nga autorët e sotëm. Do të jenë ata që do ta dominojnë zhvillimin e saj. Kuteli dhe Koliqi e ushtruan ndikimin e tyre duke qenë si të thuash të pranguar ideologjikisht. Kjo vështirësoi përtypjen e këtij ndikimi, por për letërsinë e sotme ky proces është tashmë i tejkaluar.
Ç’mendoni për atë grup intelektualësh, të cilët megjithëse patën kontribuar disi në letërsi e gazetari, pas vendosjes së pushtetit komunist u morën kryesisht vetëm me përkthime. A ishin ata ndoshta pak më shumë se përkthyes, një formë e rezistencës së heshtur?
Ndoshta. Këta njerëz kujtoj nuk kishin rrugëdalje tjetër. Të bëhen përkthyes ose të zhduken fizikisht. Pati natyrisht dhe nga ata që iu përshtatën mënyrës së re të të shkruarit. Çdonjëri pati fatin e tij personal dhe nuk duhet përgjithësuar. Qëllimi i përbashkët ishte mbijetesa dhe format e saj janë të ndryshme. Është lehtë të paragjykosh sot, por është vështirë të gjykosh me asnjanjësi. Një gjë mund të thuhet me siguri, kultura shqiptare mori një goditje tepër të fortë në këta pesëdhjetë vjet dhe kjo goditje i shkaktoi asaj shumë plagë. Format e ndryshme të mbijetesës mund të analizohen tashmë për të kuptuar më mirë atë që ndodhi, pra ato mund të kenë një vlerë historike, por jo më letrare.
Zëri i femrës në letërsinë shqipe merr udhë me Musine Kokalarin. Pas pesëdhjetë vjetëve të letërsisë së realizmit socialist a ka gjetur ky zë veten në zhvillimet e sotme të letërsisë shqipe?
Në letërsinë e këtyre pesëdhjetë vjetëve ndeshje tek-tuk disa emra shkrimtaresh femra. Para një viti isha në Francë në një festival të kulturës shqiptare. Një ndër përfaqësuesit shqiptarë kur ra fjala për këtë problem i tha dëgjuesit francez se në Shqipëri kishte qindra femra shkrimtare. Duke e dëgjuar u habita me veten time që unë nuk i paskam lexuar këto shkrimtare dhe pasi më kaloi habia u ngrita dhe e kundërshtova. Kujtoj që në vitet 90 përvijohet kontributi i disa autoreve femra dhe tashmë ato përbëjnë një zë të formuar e që dëgjohet kumbueshëm në letërsinë shqipe. Nuk dua të përmend emra sepse mund të qëlloj të harroj ndonjërën dhe pastaj dikujt i vjen mirë e dikujt i vjen keq/ Sot ka edhe në mërgim autore femra që meritojnë të lexohen. Një gjë vërehet dukshëm, ky kontribut i autoreve femra sot brenda dhe jashtë Shqipërisë shquhet për frymëmarrje dhe nuk e ka më atë feminitetin e kufizuar ose më saktë të diktuar e të përcaktuar. Ky i ashtuquajtur feminitet revolucionar nuk i linte mundësi femrës shqiptare në përgjithësi dhe për më tepër intelektuales të gjente vetveten.
A mendoni se shmangia e orientimit të detyruar politik dhe ndryshimet e farëfarshme që ndodhën e po ndodhin në mjedisin shqiptar i kanë dhënë një shtysë artit shqiptar në përgjithësi dhe çfarë përvijimesh merr në këtë kuadër letërsia pas viteve 90-të?
Një shtysë me siguri. Mendoj se ka një faktor pozitiv dhe një faktor negativ në këtë mes. Faktori pozitiv është liria e shprehjes, gjë që ndodh pas shumë vitesh në Shqipëri dhe kjo jo vetëm për faktin se shkrimtarët shkruajnë më lirisht, por edhe sepse lexuesit lexojnë më lirisht. Faktori negativ është se arti në përgjithësi dhe letërsia në veçanti krijohen në kushtet e ekonomisë së tregut, një praktikë pune kjo deri tani e panjohur ose pak e njohur për shqiptarët. Shkurt kjo do të thotë: kush ka para ose sponsor mund të botojë një libër pa vlerë, kurse një vepër cilësore nuk botohet për arsyen e thjeshtë se autori i saj është i varfër dhe shumica e shqiptarëve janë ende të varfër. Kjo dukuri do të vazhdojë të shkaktojë një çoroditje në tregun e librave, derisa me kohë të krijohet dalëngadalë një drejtpeshim. Për një gjë gëzohem shumë dhe më vjen mirë, megjithë mungesat e gjithëfarshme në Shqipëri, librat nuk kanë munguar kurrë. Në Tiranë p.sh. unë shpesh nuk kam kohë t’i shoh të gjitha botimet e reja dhe është për t’u admiruar që në kushtet në të cilat jetojnë, shqiptarët u kushtojnë kaq vëmendje librave.
Ju jeni marrë gjatë me historinë e letërsisë shqipe. A përbëjnë 10 vitet e fundit të letërsisë shqipe të shkruar në Shqipëri një fazë eksperimentimi të saj?
Letërsisë shqipe në njëfarë mënyre i është mohuar e drejta e eksperimentimit. Fakti që tani pas pesëdhjetë vitesh e ka më në fund këtë liri duhet parë në mënyrë të plotë me të gjithë rrjedhojat e mundshme. Kopjimi bën pjesë në të eksperimentuarit. Në artin shqiptar në përgjithësi sot vihen re kopjime të rrymave të ndryshme. Koha do ta qartësojë këtë turbullirë dhe do të ndajë grurin nga egjra. Pavarësisht nga të gjitha gjasat që e shoqërojnë këtë eksperimentim, ai i ka dhënë artit shqiptar një frymëmarrje të re dhe do të më vinte shumë keq sikur kjo zanafillë të mos gjente vijimësi.
Letërsia shqipe e shkruar në Kosovë ka qenë më e hapur karshi ndikimeve të Evropës Perëndimore. A mendoni se kjo prirje e ka kapërcyer tashmë fazën e eksperimenteve dhe është bërë një truall disi i qëndrueshëm?
Po, është plotësisht e vërtetë që letërsia shqipe e shkruar në Kosovë ka qenë më e hapur karshi ndikimeve të Evropës Perëndimore. Në të vërehen fare lehtë eksperimentimi ose prirja e hapur ndaj gjërave të reja, pararojë. Nëse kjo prirje konsolidohet dhe bëhet e qëndrueshme, është gjë shumë e mirë. Letërsia vdes atëherë kur brenda saj shuhet prirja për të guxuar ose kur me të bëhet një eksperiment politik siç qe ai i realizmit socialist, pra kur shkruhet sipas një gramature të caktuar politike, pa ndjeshmëri. Shpesh dëgjoj shqiptarët e Shqipërisë të ankohen për gjuhën e autorëve shqiptarë të Kosovës. Ndoshta ndarja dhe kushtet e ndryshme të zhvillimit kanë sjellë një tëhuajëzim në gjuhë. Të mos harrojmë se gjuha shqipe në Kosovë lëvrin në kushte të tjera. Për t’ju përgjigjur më në fund pyetjes suaj, kujtoj se në fushën e poezisë turbullira është qartësuar dhe trualli është bërë tashmë i qëndrueshëm, një traditë. Poezia shqipe do të ishte e mangët pa këtë larmi që i kanë dhënë asaj poetët shqiptarë të Kosovës. Ndoshta proza shqipe e shkruar në Kosovë s’është ende aq e konsoliduar, por poezia është për t’u admiruar, veçanërisht brezi i viteve 70-të, i cili jetoi një farë lirie të shprehjes që fatkeqësisht zgjati tepër pak. Fryu vetëm pak erë lirie dhe është për t’u habitur ç’pasoja pati dhe sa shumë arriti ky brez intelektualësh në këta dhjetë vjet. Për t’i prekur sa më shumë të gjitha aspektet e këtij lulëzimi duhet thënë se përkthimet në Prishtinë kanë pasur tjetër liri në përzgjedhje. Kam vënë re çuditërisht se përkthimet që lavdërohen në shtypin e Prishtinës shahen në atë të Tiranës. Ndoshta çdo gjë shahet në Tiranë. Kujtoj që edhe këtu luajnë një rol të rëndësishëm faktorët gjuhësorë dhe rrjedhat që i përvijuan këto të fundit nuk duhen lënë kurrsesi pas dore.
Duke pasur mundësinë të udhëtoni shpesh në Tiranë dhe në Prishtinë, si e keni përjetuar copëtimin e botës shqiptare përmes krahasimit të pashmangshëm?
Bota shqiptare është e vogël për copëtimin që ka, por mua nuk më ka habitur aq shumë copëtimi i saj. Unë vij nga bota anglishtfolëse, e cila gjithashtu është shumë e copëtuar: Anglia, Afrika e Jugut, Australia, Amerika etj. Unë jam rritur në një klimë të tillë dhe kjo për mua përbën një normalitet. Është tjetër gjë bota e copëtuar gjeografike dhe tjetër gjë kultura dhe letërsia. Unë mendoj se ka një letërsi shqipe. Kam përshtypjen se janë shqiptarët vetë ata që e kanë shpikur këtë dallim, ndoshta për shkak të kushteve në të cilat u zhvilluan gjatë shekullit të 20-të kahjet e kësaj letërsie. Është gjithsesi fakt që autorët shqiptarë në Kosovë dhe ata në Shqipëri kishin një përhapje jo shumë të gjerë anasjelltas. Kjo përhapje u ngushtua veçanërisht nga diktati politik në gjysmën e dytë shekullit dhe është pikërisht kjo kohë, kur përvijohen më qartë edhe dy kahjet e zhvillimit të letërsisë shqipe. Unë personalisht e shoh këtë zhvillim jo si mangësi por si një shumëllojshmëri që i jep një shtysë letërsisë shqipe në përgjithësi.
Ka dhe një rrezik që është sipas meje tëhuajëzimi. Disa autorë shqiptarë të Kosovës janë përtypur më mirë në Shqipëri, p.sh. Podrimja ose Mekuli. Të tjerë si Pashku ose ndonjë tjetër ende përtypen me vështirësi nga lexuesi shqiptar në Shqipëri. Por t’ju them të drejtën Pashku është i vështirë edhe për mua, paçka se jam rritur në një klimë ku eksperimentet letrare nuk janë aspak tabu. P.sh. personalisht nuk kam mundur të shijoj Ionesco-n ose dhe autorë të tjerë të ngjashëm.
Në parathënien e “Historisë së letërsisë” ju falënderoni ndër të tjerë dhe Martin Camajn. Cili ka qenë kontakti juaj me Camajn dhe si e vlerësoni atë?
Në vitet 80-të unë kam pasur një letërkëmbim me Camajn, madje letrat e tij, me vërejtje e sugjerime për çështje të ndryshme të letërsisë shqipe i kam akoma. Serinë e bukur të veprave të Camajt e kam dhuratë nga ai me një dedikim personal. Camaj më pati propozuar të përktheja veprën e tij në anglisht. Duke qenë se kishte një përkthyes në italisht dhe gjermanisht ai donte dhe një të tillë në anglisht. Nuk e pranova këtë ofertë sepse kisha vështirësi me gjuhën e tij. Idiolekti i tij për mua mbetet i vështirë edhe sot. Unë i pres me kërshëri rezultatet e punimit tuaj për Camajn. Sipas meje ai zë një vend të veçantë në letërsinë shqipe dhe në këtë drejtim mund ta krahasoja me Poradecin. Por ndryshe nga ai, për arsye të ndryshme jo letrare, Camaj mbeti i panjohur për lexuesin shqiptar. Mendoj se lexuesit shqiptarë që e shijojnë Camajn sot janë të paktë. Përcaktimi i vendit të tij në letërsinë shqipe mbetet për mua ende i hapur dhe do të jetë interesant të shihet si do të inkuadrohet vepra e tij në rrymat e drejtimet e letërsisë shqipe, e cila është në kërkim dhe lëvizje pas ngurosjes së gjatë. Unë e vlerësoj Camajn shumë edhe si gjuhëtar. Kontributi i tij në këtë drejtim është vërtet i pakrahasueshëm. Lidhjet e tij të frytshme me arbëreshët në kushtet e izolimit të Shqipërisë dhe të sundimit serb në Kosovë, mbushën një boshllëk jo të vogël në atë kohë.
Duke marrë shkas arbëreshët, a përbëjnë De Rada dhe Skiroi një urë vazhdimësie për letërsinë arbëreshe?
De Rada është sipas meje i rëndësishëm për një shekull dhe Skiroi për tjetrin. Po t’i këqyrim kësisoj ka vërtet një vazhdimësi. Letërsia arbëreshe u lëvrua kryesisht në fushën e poezisë dhe në këtë fushë mund të flitet për më shumë se sa vetëm për disa autorë të shkëputur.
Mëkatë që Skiroi, i cili ka dhënë një ndihmesë po aq të çmuar sa De Rada, ka qenë i ndaluar në Shqipëri. Letërsia e sotme arbëreshe, ndonëse synon të përfaqësohet edhe në gjini të tjera, në poezi ka përvijuar tashmë një traditë të qëndrueshme, e cila lidhet natyrisht edhe me emrat e të dy autorëve që përmendët ju.
Në hartimin e “Historisë së letërsisë” jeni ndeshur me pozicionimin e autorëve dhe tuajin natyrisht. E keni shmangur qëllimisht këtë dukuri?
Po e kam bërë qëllimisht. Vlerat e autorëve shqiptarë, në fund të fundit, do të saktësohen nga lexuesi shqiptar, jo nga unë dhe nuk dua qoftë dhe padashur të ushtroj ndonjë ndikim. Unë jam i huaj dhe mbetem i tillë. Dhe lënda të cilën trajtoj sado mirë ta njoh dhe ta shijoj, përsëri tek e fundit është diçka që e kam mësuar dhe nuk e kam thithur me qumështin e gjirit. Këtë ndryshim unë e quaj tepër domethënës. “Historia e letërsisë” është një libër themeltar dhe unë nuk dua në asnjë mënyrë që për hir të këtij klasifikimi ky libër të merret si njësi matëse në vlerësimin e autorëve shqiptarë. Jam përpjekur me qëllim të jem sa më objektiv, sado që mendoj se kjo gjë shpesh është e pamundur. Historitë e letërsisë të shkruara në Shqipëri fillojnë të dëmtohen pikërisht atëherë kur nisin vlerësimet dhe klasifikimet e autorëve nga pozita të caktuara, natyrisht të diktuara nga lart.
Në “Historinë e Letërsisë” ju merreni vazhdimisht dhe me zhvillimin e gazetarisë shqiptare, me botimin e periodikëve të shumtë para vendosjes së regjimit komunist. A mendoni se tashmë, megjithë çoroditjen politike, kjo gazetari ka nisur të krijojë një fizionomi të brishtë?
Jo, nuk e besoj. Së pari duhet kapërcyer faza e diletantizmit, e kotësisë dhe e sharjeve kot më kot, dukuri të cilat e sundojnë sot gazetarinë shqiptare. Më vjen keq ta them, por këto dukuri përbëjnë jo një shkarje tek-tuk, por një mendësi në gazetarinë shqiptare. Kjo gazetari e sotme nuk ka arritur ende nivelin e zhvillimit që pati në vitet 20-30 dhe jo më ta kapërcejë atë. Kur lexoj shtypin e atyre viteve dhe revistat e asaj kohe, habitem për treguesit evropianë që ndesh në to, gjë që nuk e ndesh kurrkund në shtypin e sotëm. Natyrisht dhe çoroditja politike ndikon për keq. Niveli dhe problematika në gazetarinë shqipe të botuar jashtë kanë këto dy-tri vitet e fundit një prirje për nga objektiviteti, saktësia dhe serioziteti profesional. Përpiqem ta ndjek herë pas here. Në Rumani kohët e fundit ka dalë një revistë interesante, Haemus. Sipas mendimit tim në zhvillimin e gazetarisë shqiptare ka ndikuar jo vetëm boshllëku politik i pesëdhjetë viteve dhe çoroditja e sotme , por dhe fakti që gjatë gjithë këtyre viteve nuk u krijua një shkollë e qëndrueshme e kësaj gazetarie. Ose që të jem më i saktë, kjo shkollë e krijuar nën një trysni të caktuar politike e tregoi veten të paaftë për të përballuar ndryshime. Si në çdo fushë të veprimtarisë intelektuale edhe këtu luajnë një rol të madh mënyra e të menduarit, e të lexuarit, mendësia e reagimit. Është vështirë të gjesh një shkrim objektiv në shtypin shqiptar.
Si e gjykoni letërsinë shqipe në mërgim? A mendoni se kushtet e reja me të cilat po përballë vihen shqiptarët do të ndihmojnë për të krijuar një vijimësi në këtë drejtim?
Së pari njëherë nuk besoj se ka ndonjë lidhje midis mërgimit të vjetër, po ta quajmë kështu, dhe mërgimit të ri. Tek i pari do të fusja autorë të tillë si Camajn, Pipën, Xhaferrin. Shqiptarët tani po përballë vihen me faktin që dalja jashtë shtetit dhe të jetuarit në Evropën perëndimore a në ndonjë vend tjetër nuk përbëjnë më një tabu. Veç kësaj, ky brez i tanishëm shkrimtarësh në mërgim ka një marrëdhënie tjetër me lexuesin në krahasim me aradhën e mëparshme. Letërsia e sotme e shkruar në mërgim zhvillohet siç e përmenda në kushte të ndryshme dhe këtë letërsi unë do ta quaja një shpresë të madhe. Ajo është e ardhmja e letërsisë shqipe. Ky brez shkrimtarësh duke u larguar nga Shqipëria kanë marrë me vete përvojën e hidhur, por dhe shumë të vyer të jetës atje. Të formuar në një kohë të vështirë ose në një ndërrim kohërash, ata duke ardhur këtu ata janë të detyruar që përvojën e bartur t’ia përballë vënë realitetit të këtushëm. Kjo përballë vënie është e ashpër dhe e vështir. Format e saj janë nga më të ndryshmet, siç janë dhe njerëzit me fatet e tyre të ndryshëm. Sipas meje do të jenë pikërisht këta autorë që do t’i japin tonin letërsisë shqipe. Kujtoj që ata kanë filluar të prezantohen me shumë profesionalizëm.
A mendoni se zhvillimet e kohëve të fundit do të hapin një perspektivë të re për përkthimin e letërsisë shqipe jashtë çfarë mund t’i ofronte kjo letërsi lexuesit të huaj sipas jush?
Fakti që nuk ka përkthyes mbetet një pengesë serioze në rrugën e letërsisë shqipe për tek lexuesi i huaj. Sipas meje letërsia shqipe ka vlera që mund t’ia ofrojë me sukses lexuesit të huaj. Natyrisht e kam fjalën jo për çdo gjë, jo për të gjithë autorët e për të gjitha veprat e tyre. Të mos harrojmë se jo çdo vepër që i ofrohet lexuesit të huaj këtu është kryevepër dhe letërsia shqipe s’ka pse ta prangojë veten me të tilla paragjykime. Por është pikërisht mungesa e përkthyesve ajo që e ngurtëson këtë proces. Në mjedisin gjermanofolës kemi p.sh. gjithsej tre përkthyes për letërsinë shqipe, në atë anglez dy, në atë francez gjashtë. E kuptoni dhe vetë që janë tepër pak.
Në “Historinë e letërsisë” ju jeni marrë shkarazi me aspekte të disidencës shqiptare, pa e trajtuar gjerë këtë dukuri.
Historia e kësaj disidence ndoshta mbetet për t’u shkruar. Sipas meje ka dy forma në të cilat ndeshet disidenca në Shqipëri. Forma e parë kundërshtuese dhe e hapur. Si shembull për këtë do të merrja Trebeshinën. Forma e dytë e brendshme, por jo më pak kundërshtuese. Për këtë formë të dytë do të merrja si shembull Kadarenë. Unë i kam sugjeruar një herë Kadaresë që të merret me këtë problem dhe të shkruajë vetë një histori të disidencës shqiptare. Tek “Ftesë në studio” dhe “Dhjetor i shqetësuar” ai nis ta bëjë këtë gjë, por unë do ta quaja këtë vetëm një fillim. Të merresh me letërsi është një profesion i vështirë dhe shpesh i ashpër. Ky profesion sipas e meje e ngërthen brenda vetes në një mënyrë ose në një tjetër disidencën. Shkrimtarët që jetuan nën diktaturë në forma të ndryshme ishin disidentë. Edhe pse të detyruar kanë bërë shumë gjëra, brenda vetes kanë qenë kundra dhe nuk e kanë miratuar atë që kanë bërë. Njerëzit janë të ndryshëm dhe marrëdhëniet personale të secilit, që luajnë një rol vendimtar në Shqipëri, gjithashtu të ndryshme. Në këtë aspekt dhe masa e guximit të secilit është e ndryshme dhe nuk duhet përgojuar e paragjykuar tashmë pas furtunës, si të thuash.
Si e gjykoni ndikimin e Kadaresë në letrat shqipe?
Në vitet 80-90 kur unë kam shkruar “Historinë e letërsisë” kishte reagime nga më të ndryshmet lidhur me rolin dhe personalitetin e Kadaresë në përgjithësi, disa madje tepër të ashpra. Unë jam përpjekur me sa kam mundur në librin tim ta analizoj Kadarenë në aspektin letrar, si një lëvrues i shquar i letrave shqipe, kontributi i të cilit është i padiskutueshëm. I këtij mendimi jam edhe sot. Nuk dua të bëj asnjanjësin, por nëse është dikush që mund të gjykojë aspektet e tjera jo letrare të veprës së Kadaresë, ky është Ismaili vetë.
Ju jeni përherë në kontakt me botën shqiptare, në të gjitha përthyerjet e saj. Si i gjykoni zhvillimet e kohëve të fundit, lidhur me çështjen shqiptare?
Është për t’u habitur që ky popull mbijeton pas kaq shumë goditjeve, duke nisur me regjimin komunist, me tronditjen e thellë të rendit demokratik në kohën e Berishës, me piramidat etj. Kujtoj që shqiptarët ende s’e kanë marrë veten dhe si për ironi të fatit sapo zë kore një plagë, hapet një tjetër. Luftën në Kosovë, do ta quaja ndër goditjet më të rënda. Edhe në televizor po t’i shohësh pamjet e luftës, është tepër, jo më ta përjetosh dhe të jesh i prekur prej saj. Unë mendoj që e ardhmja e kombit shqiptar do të jetë gjithsesi më e mirë se e tashmja, sepse më e keqe s’ka si të jetë.
Jam optimist për të ardhmen dhe jam i bindur se vendet ballkanike do të integrohen më në fund në kontinentin të cilit i kanë përkitur gjithmonë dhe bashkë me to natyrisht edhe Shqipëria, pse jo edhe Serbia, sado e pamundur të duket sot kjo gjë. Unë shpresoj dhe besoj se do të vijë një ditë kur gjithë kjo urrejtje do të zhduket. Historia ka shembuj luftërash dhe urrejtjesh nga më të ndryshmet e më të ashprat të cilat me kohë gjithashtu janë zhdukur.
Me çfarë po merreni tani?
Po merrem me një fjalor për kulturën popullore shqiptare. Është një fjalor që ngërthen në vetvete koncepte nga lëmi i fesë, i mitologjisë, i besimit në kuptimin e gjerë të fjalës, i zakoneve të ndryshme etj. Fjalorin po e përgatis në dy gjuhë, në anglisht dhe në gjermanisht. Shpresoj që varianti anglisht të dalë në fund të këtij viti.
Përpara se të shtroj pyetjen për Çelebiun, më lejoni të përmend historinë e udhëtimit në Belësh gjatë kohës që ishit në Elbasan për konferencën e Kristoforidhit?
Po, ju lejoj, sepse habia juaj kur më patë të zbres nga autobusi i Belshit në Elbasan ishte shumë zbavitëse për mua.
Habia ime ishte vërtet shumë e madhe. Ishte e vetmja pasdite e lirë gjatë punimeve të konferencës dhe unë ju kisha ftuar për një kafe në shtëpinë e prindërve. E kishim lënë të takohemi para turizmit. Duke qenë se isha përpara orarit, po bëja ecejake para stacionit të autobusëve dhe kur ju pashë të zbrisnit nga autobusi i Belshit, para se të formuloja pyetjen me fjalë, sytë e mi ndërkohë kishin thënë me kohë: “çfarë ka kërkuar ky njeri në Belësh”?
Ha, ha, ha! Po, ishte vërtet kështu. Unë e bëj shpesh një gjë të tillë kur më jepet mundësia, jo vetëm në Shqipëri.
Ju jeni marrë kohët e fundit me përkthimin e veprës së Çelebiut. Çfarë fytyre ka Shqipëria në përshkrimet e tij?
Libri i Çelebiut është një udhëpërshkrim për shumë vende të botës. Autori ka qenë njeri i shëtitur kudo nëpër botë, në Lindjen e Mesme, në Afrikë etj. Përshkrimet e tij kanë diçka të veçantë. Më mrekullon përshkrimi i Beratit dhe Elbasanit. Është për t’u habitur lulëzimi kulturor i këtyre dy qyteteve në kohën e tij, qytete me një zhvillim oriental, islamik lindor, vërtet të theksuar. Po të udhëtosh sot nëpër rrugën që ka përshkuar dikur Çelebiu, të pikëllon fakti që nga dëshmitë monumentale të kohës, përshkruar në librin e tij, sot kanë mbetur fare pak. Unë kam udhëtuar nëpër një pjesë të rrugës së Çelebiut dhe është për të ardhur keq nga çka sheh, për më tepër kur udhëton me përshkrimet e librit në kokë. Libri i tij është me interes dhe meriton të lexohet.
Çfarë çmoni më shumë tek shqiptarët dhe çfarë kritikoni më shumë tek ata?
Ka momente shumë të vogla kur më mbushet zemra vetëm me dashuri për shqiptarët. Bujaria e tyre në kushtet në të cilat jetojnë më prek thellë. Shqiptarët janë një popull zemërgjerë dhe do të thosha kanë cilësi të shumta pozitive, që më së shumti nuk i njohin as vetë. Por njëanshmëria, një sëmundje e përgjithshme në Ballkan, i dëmton më shumë nga sa e mendojnë. Nuk më pëlqen prirja për thashetheme, për të folur keq për njëri-tjetrin. Rrallë dëgjoj një shqiptar të flasë mirë për një tjetër dhe kjo gjë më mërzit shumë. Thashethemet deri diku mund të jenë interesante, por fjala e mirë të jep forcë për të ecur përpara dhe është mëkatë kur në jetën e përditshme asaj i lihet fare pak ose aspak vend. E dini, nganjëherë mërzitem kaq shumë sa them me mendjen time, s’dua të kem të bëj më me shqiptarët. Por çuditërisht në këto momente ata më shpalosin një vogëlsi, në të cilën unë shoh aq shumë virtut, sa ma kthen mendjen e më bën të vazhdoj t’i dua shqiptarët.
Duke ju falënderuar shumë për bisedën unë uroj me gjithë zemër që të vazhdoni t’i doni shqiptarët.
Të shohim.